MİMARİ'DE İSTİKBALİ KIBLE

Cami, Arapça ‘da "cem" (جمع) kökünden türemiştir. "Toplayan, bir araya getiren" anlamına gelir. Cem toplanmaktır. Cami toplayan toparlayandır.

Tasavvuf kelimesini önceki yazımızda etimolojik olarak incelemiş, Yunanca "Sophia" (Σοφία) köküne dikkat çekerek, Arapça "Sûf" (صُوف), "Suffe" (صُفَّة) kökenlerini de dikkate alıp "Safâ" (صفا) kökenine odaklanmıştık. (Safiyet, saflaşmak, arınma, ruhen temizlenme anlamıyla) Tasavvufun, kalbi dünyevî kirlerden arındırma disiplini olduğunu belirtmiştik.

Tasavvuf Fiziği ile kastımız, ferdin arınmasıyla eş zamanlı olarak fizikî çevresinin de arınmasıdır. Nasıl ki Tasavvuf Müziği derken notalardaki ritmin ruhî arınmışlığına ve sanatın saflaşmasına vurgu varsa, Tasavvuf Fiziği de mekânsal dönüşümden giyim tarzına, eşya kullanımından çevreciliğe (atık yönetiminden arazi kullanım planlarına) kadar fizikî alanda bir arınmayı kapsamaktadır.

Bu dediklerimizi kavramak adına İslam’ın yayılışının mekânsal ayak izlerini sürerek takip etmeye çalışalım. Hacı Bektaşi Veli Külliyesi'nin esin kaynağı örnek modeli olan Mescid- Haram'a değin İslam Mimarisinin atak izlerini sürelim. Hacı Bektaşi Veli Külliyesi'nde Mevlana Külliyesi'nde ne var ise ilk hali Mescid-i Haramdadır.

CAMİ: KABE KIBLELİ MİMARİ KOMPLEKS

Cami denildiğinde bir külliyeden bahsediliyorsa, bu külliye içerisinde hangi mimarî bölümler vardır? Bu bölümler hangi toplumsal fonksiyonun icra mekânıdır? Ferdin hangi ibadetle arınacağının mekânıdır? Hacı Bektaşi Veli ifadesi ile 4 kapı  40 makamdan müteşekkil müslüman fertlerin fiziki çevreyi yapılandırması Camii Külliyesidir. Hacı Bektaşi Veli Asitanesi de bu paradigma ile bizzat ve bil fiil kendisi tarafından inşa edilmiştir.

İslam dini, insanın tüm yaşam ayrıntısıyla var oluş nedeninin Allah’a ibadet olduğunu belirtir. (Âl-i İmrân, 3:96) Allah dışında hiçbir öykünülecek, özenilecek, boyun bükülecek otorite kabul etmez. (En‘âm, 6:162) Müslüman, tüm yaşamını ibadete endeksler ve Allah’a yönelir. (A‘râf, 7:59; İsrâ, 17:23)

Kelime-i Tevhid ile içselleştirilen bu yöneliş, Kelime-i Şehâdet ile deklare edilir. (Nahl, 16:90) Müslüman, Allah’a yönelişini fizikî çevresiyle de eş zamanlı yürütür. Böylece mekân da Allah’a yönelir. (Bakara, 2:115; Hadîd, 57:1)

Müslümanlaşan bir ferdin bedenindeki kalp artık ev olmuştur. Beytullah. Allah’ın evi. İnsan mekânsal arınmışlıkta da artık evrensel merkez olarak Beytullah’a yönelen evler inşa eder. Bu evler merkezde camii adlı bir külliye etrafında şekillenir.

"Şüphesiz ki Allah, sizin bedenlerinize değil, kalplerinize bakar." (Hucurât, 49/13)

"إِنَّ لِلَّهِ بَيْتًا فِي الأَرْضِ تُضِيءُ لَهُ كَمَا تُضِيءُ السَّمَاءُ بِالنُّجُومِ، وَذَلِكَ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ."

"Şüphesiz Allah’ın yeryüzünde bir evi vardır; yıldızların gökyüzünü aydınlattığı gibi o da (Allah’ın azametiyle) parlar. İşte o ev, müminin kalbidir." (Beyhakî, Şuabü'l-Îmân, No: 1710; Ebû Nuaym, Hilyetü'l-Evliyâ, 6/97)

Yukarıdaki ayet ve hadisler, insanın kalbinde içselleştirdiği imanı esas alır. İslam, ferdin kalbini Beytullah olarak kabul ederken, onu hayatı doğru okuyacak bir seviyeye taşır. Bu, kişinin kalbini kıble etmesidir.

"İman edenlerin Allah'ın zikriyle kalplerinin titremesi zamanı gelmedi mi?" (Ayet, 57:16)

"Kalp temiz olunca, ameller de temiz olur." (Beyhakî, Şuabü'l-Îmân, No: 1582)

"Kişi kalbiyle Allah’a yönelmedikçe, amelleri boştur." (İbn Mâce, Zühd, 21)

Âlimlerin Görüşleri:

• İmam Gazâlî, İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn:
  "Kalp, Allah’ın nazargâhıdır. Temiz bir kalp, Beytullah gibi ilâhî tecellilere mazhar olur."
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mesnevî:
  "Gönlü Kâbe eyle! Çünkü Kâbe’nin taşı toprağı değil, Allah’a yönelişin nişanesidir."
• Abdülkâdir Geylânî, Fütûhu’l-Gayb:
  "Kalbini kıble eyle! Zira gerçek kıble, Hakk’a yönelen kalptir."
• İbn Arabî, Fusûsü'l-Hikem:
  "Kulun kalbi, Hakk’ın tecelli ettiği ‘kutup’tur (merkez). Mekânların ötesinde bir yönelişle hakikate ulaşılır." (Şit Hikmeti)
• Sühreverdî, Avârifü’l-Maârif:
  "Mürid, kalbini mürşidin rehberliğinde terbiye ederek hakikati ‘gönül gözü’yle görür." (Bölüm 5)
• Yunus Emre:
  "Gönül Çalab’ın tahtı, Çalab gönüle baktı / İki cihan bedbahtı, kim gönül yıkar ise."
• Muhammed İkbal, İslâm’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu:
  "Gerçek İslâmî diriliş, ferdin kalbinde başlar ve topluma yayılır." (Bölüm 3)

DÜNYANIN KALBİ: KÂBE VE MİMARİ SEMBOLİZM

Allah’ın insandaki evi Kalb (ب ل ق), yüzündeki evi Kıble (ل ب ق)’dir

"إِنَّ لِلَّهِ بَيْتًا فِي الأَرْضِ تُضِيءُ لَهُ كَمَا تُضِيءُ السَّمَاءُ بِالنُّجُومِ، وَذَلِكَ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ."

"Şüphesiz Allah’ın yeryüzünde bir evi vardır; yıldızların gökyüzünü aydınlattığı gibi o da (Allah’ın azametiyle) parlar. İşte o ev, mü’minin kalbidir." (Beyhakî, Şuabü'l-Îmân, No: 1710; Ebû Nuaym, Hilyetü'l-Evliyâ, 6/97)

Dünyanın kalbi Kâbe’dir. Allaha yönelen müminler mekânsal yönelim olarak ta Kâbe’yi kıble edinmiştir. İbadetleri icra ederken yüzler Kâbe’ye dönülerek Kâbe merkezli şekillenen değerler manzumesine sadakat ve aidiyet te sürdürülebilirlik kazandırılır. İstikbali kıble sadece namazda insanların Kâbe’ye yönelmesi değildir. Aynı zamanda Camilerin de kıblesinin Kâbe olmasıdır. Bu esasen cami merkezli şekillenen şehirlerinde Kâbe’ye yönelmesidir. Hatta Türbeler, hazireler, mezarlar ve mezarlıklarında Kâbe’ye yönelmişliğidir.

ROL MODEL MESCİDİ HARAM ÖRNEK MODEL MESCİDİ NEBEVİ

Hz Muhammed Mekke’den Medine’ye hicretinde oradaki beyat eden Müslümanlar ile birlikte İslam ferdi yaşamdan toplumsal yaşama dönüşürken hemen mekânsal düzenlemelerde devreye girmişti. Peygamberimiz Medine’ye 3 km mesafede ilk mabet olarak Kuba Camii’ni inşa etmiştir. Ve ilk biat bu camide alınmıştır. Medine’ye gelişle birlikte ilk iş olarak Mescid-i Nebevi inşa edilmiştir. Hz Peygamber Mescid-i Nebevi’yi inşa ederken zihnindeki rol model Mescid-i Haram’dır.  Öyleyse Kabe’yi mekânsal açıdan ele alıp mimari bölümleri ile inceleyerek Resulullah’ın yaptığı İlk camii ile daha sonra yapılan camilere esin kaynağı olacak fiziki karakteristiğini ele alalım.

Kâbe; Hz Âdem tarafından dünya da yapılan ilk bina olup, Nuh Tufanı sonrası aynı yerde Hz İbrahim ile Hz İsmail Tarafından yeniden inşa edildiğine inanırız.

Şüphesiz, insanlar için kurulan ilk mabet, Mekke'deki çok mübarek ve âlemlere hidayet kaynağı olan Beyt (Kâbe)dir.(Ayet 3:96)

Hani İbrahim, Beyt'in (Kâbe'nin) temellerini yükseltiyordu; İsmail de (ona yardım ediyordu): 'Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; şüphesiz Sen işitensin, bilensin.' (Ayet 2:127).

MESCİDİ HARAM MİMARİ BÖLÜMLERİ

1-ÇARŞILAR= Safa ve Merve arasında Sa’y (سَعَى)

Safa ve Merve tepeleri, Mescid-i Haram'ın doğu tarafında yer alır ve Kâbe'ye yaklaşık 450 metre uzaklıktadır. İki tepe arasındaki mesafe yaklaşık 400 metre olup, Sa'y yapılan bölge (Mes'a) denir.

Sa'y (سَعَى): Etimolojik olarak çalışma mesai anlamına gelen bir kelimedir.  Hacılar, Kâbe'yi tavaf ettikten sonra Safa'dan başlayarak 7 kez bu tepeler arasında gidip gelirler. Bu ritüel, Hz. Hacer'in çabasını sembolize eder.

Bu fonksiyonu ile islam mimarisinde camii etrafındaki mesai harcanan çalışılan Çarşı, han, imalathane, tamirhane, ticarethane, yada bağ, bahçe, bostan, tarla veya harman yeri fonksiyonundaki yerleşkeleri ifade eder.

Cuma Suresi 9 ve 10. Ayetlerinde geçen sa’y kelimesini Allah’ın zikrine mesai harcama adına alış verişe ara verme vurgusu ve namaz sonrası yer yüzüne dağılıp nasip arama sembolizmasının İslam medeniyetinde mimariye mekânsal yansıması Kâbe örnek modelindeki Sefa ve Merve sa’yı ile örtüşmektedir.

Mescidi Nebevi de

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ

"Ey iman edenler! Cuma günü namaz için çağrı yapıldığında, Allah'ın zikrine (namaza ve hutbeye) koşun ve alışverişi bırakın. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır."
(Ayet; 62:9)

فَاِذَا قُضِيَتِ الصَّلٰوةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْاَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

Namaz kılındıktan sonra yeryüzüne dağılın ve Allah'ın lütfundan (nasibinizi) arayın. Allah'ı çok anın ki kurtuluşa eresiniz. (Ayet; 62-10)

اَلَّذ۪ينَ يَأْكُلُونَ الرِّبٰوا لَا يَقُومُونَ اِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذ۪ي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّۜ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُٓوا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبٰواۢ وَاَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبٰواۜ فَمَنْ جَٓاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّه۪ فَانْتَهٰى فَلَهُ مَا سَلَفَۜ وَاَمْرُهُٓ اِلَى اللّٰهِۜ وَمَنْ عَادَ فَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِۚ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ

Riba (faiz) yiyen kimseler, şeytan çarpan kimse nasıl kalkarsa ancak öyle kalkarlar. Bu ceza onlara, "alışveriş de faiz gibidir" demeleri yüzündendir. Oysa Allah, alışverişi helal, faizi de haram kılmıştır. Bundan böyle her kim, Rabbinden kendisine gelen bir öğüt üzerine faizciliğe son verirse, geçmişte olanlar kendisine ve hakkındaki hüküm de Allah'a kalmıştır. Her kim de yeniden faize dönerse işte onlar cehennem ehlidirler ve orada süresiz kalacaklardır.  (Bakara, 2:275)

Müslüman ferdin cemiyet halinde yaşaması ile eş zamanlı olarak Haram edinim pisliğinden helal kazanç ile arınmasını İslam’ın iktisadi normlarının egemen olduğu mesai sarf edilecek bu mekânsal yapılar şekillendirir.

2-HAMAM-ŞADIRVAN=Zemzem Kuyusu (Taharet “Necis-Habis-Hades”)

Zemzem ile ilgili ayrıntılı bilgiyi aşağıdaki linkten okuyabiliriz.

https://islamansiklopedisi.org.tr/zemzem

İslam Medeniyetinde hakiki ve hükmi kirlerden arınmak adına su kaynağının Camii külliyesine yansıması Mescid-i Haram’daki zemzem kuyusunun izdüşümüdür. Hela, Çeşme, Şadırvan ve Hamam gibi mimari bölümler hatta zemzemin şifa verici özelliklerine atıfla şifahaneler hakiki yada hükmi kirlerden arınma hadesten taharet, necasetten taharet yahut mikrobiyolojik yöntemler ile mikrop veya bakterilerden arınma ferdin bu ibadetleri toplumsallaştırmasının mimari yansımasıdır.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اِذَا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلٰوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُ۫سِكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ اِلَى الْكَعْبَيْنِۜ وَاِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواۜ…

"Ey iman edenler! Namaza kalktığınızda yüzlerinizi, dirseklere kadar kollarınızı yıkayın, başınızı meshedin ve topuklara kadar ayaklarınızı yıkayın. Eğer cünüpseniz yıkanın…. " (Ayet; 4:6)

"Abdest alırken suyu israf etme, nehir kenarında bile olsan." (İbn Mâce, Tahâret, 48)

"Cünüplükten gusül etmek, kirin su ile temizlenmesidir." (Müslim, Hayız, 87)

"Zemzem, hangi niyetle içilirse ona şifadır." (İbn Mâce, Menâsik, 78)

"Zemzem suyu mübarek bir sudur, o bir gıdadır." (Müslim, Hac, 452)

"Yeryüzündeki suların en hayırlısı zemzem suyudur." (Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, 11079)

3-İMARET-TÜRBE=Makam-ı İbrahim ( Külliye’nin Kurucusu)

Makam-ı İbrahim Mescid-i Haramı inşa eden kurucu aklın banisidir. İslam cami külliyesinde Asitane yahut Mevlevihane olarak nitelendirilen kompleksteki meşayih evi yada türbesi buradan esinlenerek inşa edilmiştir. Makamı İbrahim fonksiyonunu Mescid-i Nebevi’de Hücre-i Saadet olarak inşa edilen ve bu gün Hz Peygamberin ve halifelerin türbelerinin bulunduğu mekândır. İslam cami mimarisinde Hanei- Saadet, Pir evi fonksiyonunda inşa edilip ve kurucu velinin ölümü sonrası da türbeye tebdil olan mekânlardır.  Ayrıca kurucu zatın ikram kültü ise imaret olarak cami külliyesine bu örnek modele uyulup Allah Resulu’nün rol modelliğinde Mescid-i Nebevide de Hz Aişe anamız tarafından sürdürülmüştür.

Makam-ı İbrahim ihtiras kirlerinden tezkiye ile arınma mekânıdır. Mali ibadet olan zekât ve tasadduk imaret hanede mekansallaşarak  topluma transfer edilir. Bu kapsamda Peygamberimiz Mina’da kurban kesip fakirlere dağıtmıştır. Mina, Mescid-i Haram’a yakın olup hacıların şeytan taşlama (remy-i cimar) ve kurban kesme menâsikini yerine getirdiği bölgedir. Hz. Peygamber (s.a.v.), Veda Haccı’nda kurbanını Mina’da kesmiş ve "Burada kesin, burası kesim yeridir" (Müslim, Hac, 312) buyurmuştur. Hz. Aişe (r.a.), Kâbe’yi tavaf ederken yanında sadaka taşıdığını ve ihtiyaç sahiplerine verdiğini rivayet etmiştir (İbn Mâce, Zekât, 24). Müslümanlar, Hacerü’l-Esved’i selamlarken veya dua ederken sadaka verirlerdi. Hacda sadaka, normal zamankinden daha faziletlidir" (Tirmizî, Hac, 14).

Kur’an-ı Kerim’de Makam-ı İbrahim ile İlgili Ayetler

"وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ"

"İbrahim, Beyt'in (Kâbe'nin) temellerini yükseltiyordu, İsmail ile birlikte: 'Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; şüphesiz Sen işitensin, bilensin' dediler." (Ayet: 2:127)

"وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لَّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ"

"Hani Biz İbrahim'e Beyt'in (Kâbe'nin) yerini gösterdik: 'Bana hiçbir şeyi ortak koşma; tavaf edenler, ayakta duranlar, rükû ve secde edenler için evimi temizle.'" (Ayet; 22:26)

"إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ"

"Şüphesiz, insanlar için kurulan ilk ev (mâbed), Mekke'deki çok mübarek ve âlemlere hidayet kaynağı olan Beyt (Kâbe)'dir." (Ayet; 3:96)

وَاِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَاَمْنًاۜ وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ اِبْرٰه۪يمَ مُصَلًّىۜ وَعَهِدْنَٓا اِلٰٓى اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ اَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّٓائِف۪ينَ وَالْعَاكِف۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ

"ve o vakit beyti şerifi insanlar için dönüp varılacak bir sevabgâh ve bir darüleman kıldık -siz de makamı İbrahimden kendinize bir musalla edinin- ve İbrahim ve İsmaile şöyle âhd verdik: Beytimi hem tavaf edenler için, hem ibadete kapananlar için, hem rükü ve sücude varanlar için tertemiz bulundurun."(Ayet, 2:125)

ف۪يهِ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَۚ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ اٰمِنًاۜ وَلِلّٰهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَب۪يلًاۜ وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ

"Onda apaçık deliller, Makam-ı İbrahim vardır. Oraya kim girerse, güven içinde olur. Yolculuğuna gücü yetenlerin haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır. Kim inkâr ederse (bu hakkı tanınmazsa), şüphesiz Allah bütün âlemlerden müstağnidir. (Ayet; 3:97)

Hadis-i Şeriflerde Makam-ı İbrahim ile İlgili Rivayetler

"Hz. İbrahim, Kâbe’yi inşa ederken Makam-ı İbrahim’in üzerine çıkıyor ve İsmail (a.s.) ona taşları uzatıyordu."(Buhârî, Enbiyâ, 9; Müslim, Fedâil, 168)

"Resulullah (s.a.v.), Makam-ı İbrahim’in arkasında iki rekât namaz kıldı."(Buhârî, Hac, 58; Müslim, Hac, 234)

"Tavaf namazı, Makam-ı İbrahim’in arkasında kılınır."(Ebû Dâvûd, Menâsik, 52; Nesâî, Hac, 134)

"Hz. Âişe misafirlere hurma ikram ederdi" (Ebû Dâvûd, Et‘ime 12)

4-MEDRESE-DERGAH= Hacerül Esved

Haceresved hakkında bilgiye şuradan ulaşabiliriz.

https://islamansiklopedisi.org.tr/hacerulesved

Hacer-ül Esved Allah’a olan biatin yenilendiği, arınma ve günahlardan temizlenmenin gerçekleştiği ve Allah’ın buyruklarına sürdürülebilirlik kazandırmak adına bilginin edinildiği mekânsal sembolizmedir. Mescid-i Nebevi’de Rasulullah  “Suffa” denen mekânda Ashab-ı Suffa denen ve ilk sofiler olarak kabul edilen sahabenin ders aldığı mekan (medrese) ve nefsi tezkiye ettiği mekan (Dergah) olarak Hacer-ül Esved fonksiyonunda “suffa” inşa etmiştir. Allah’a biati, resule itaat ile birleştiren İslam Naas’ları bu prensiplere muti Ashab-ı Suffa’yı bir çekirdek kadro olarak eğitmiştir. Diplomasi den muallimliğe, askeri komutadan sivil yöneticiliğe hayatın değişik alanlarında görev alan sahabe Suffa’de terbiye olmuştur. İş başı eğitim ile meslek edinirken aynı zamanda da ruhu arınmışlık ile yetinebilirliği içselleştirmiştir. İslami Medeniyeti Hacer-ül Esved rol modeline uygun yapılan “suffa” örnek modeline benzeşen yapıları Camii Külliyeleri içerisindeki medrese, dergâh ve çilehaneler ile mimariye yansıtmıştır.

"Hacerü'l-Esved'i selamlamak, Allah'la yapılmış bir biattir." (İbn Mâce (Sünen, Menâsik 27, No: 2947) "Senedi sahih" (Elbânî)

"Hacerü'l-Esved, cennetten indirilmiş ve İbrahim (a.s.) tarafından Kâbe'nin köşesine yerleştirilmiştir." (Kurtubî  el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur'ân, 2/128)

"Hacerü'l-Esved, cennetten indirildi. Sütten daha beyazdı, ancak Âdemoğlunun günahları onu kararttı." (Tirmizî (Sünen, Hac 49, No: 877) → "Hasen sahih")

Hz Ömer dediki; "Biliyorum ki sen bir taşsın, ne fayda ne de zarar verebilirsin. Eğer Rasûlullah'ın (s.a.v.) seni öptüğünü görmeseydim, seni öpmezdim." (Buhârî (Sahîh, Hac 50, No: 1597); Fethu'l-Bârî, 3/462)

"Sabah akşam Rablerine O'nun rızasını dileyerek dua edenlerle beraber candan sabret." (Ayet; 18:28)
İbn Abbas'tan (r.a.) rivayetle: "Bu ayet, Suffa Ehli gibi dünya malına tamah etmeden Allah'a ibadet edenleri tarif eder." (Taberî, Câmiu'l-Beyân an Te'vîli Âyi'l-Kur'ân, 15/245-246)

"(Sadakalar) Allah yolunda kendilerini ilme adayan fakirler içindir." (Ayet; 2:273)
"Müfessirlerin çoğu, bu ayetin Medine'deki Suffa Ehli'ni kastettiğinde ittifak etmiştir."( Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur'ân, 3/309)

"Suffa Ehli, Mescid-i Nebevî'nin gölgeliğinde yaşar, geceyi ibadetle, gündüzü ilimle geçirirlerdi. Sayıları 70-100 arasıydı." (İbn Sa'd, Tabakât, 1/253-255 “Dâru Sâdır baskısı”)

"Ebu Hureyre, Suffa'da en çok hadis rivayet eden kişiydi. 'Peygamber'den (s.a.v.) duyduğum her şeyi yazdım' demiştir." (İbn Hacer, el-İsâbe fî Temyîzi's-Sahâbe, 7/434 -No: 11332-)

"Allah, içinizden iman edenlerin ve kendilerine ilim verilenlerin derecelerini yükseltir."( Ayet;  58:11)

"Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" ( Ayet; 39:9)

"Rabbim, ilmimi artır!" (Hz. Musa'nın duası) (Ayet; 20:114)

"Bildiklerinizi gizlemeyin. Şüphesiz Allah, bildiklerinizi gizlemenizi sevmez." (Ayet; 2:159)

"İlim öğrenmek, her Müslüman erkek ve kadına farzdır." (İbn Mâce, Mukaddime 17, No: 224 (Sahih)

"İlim Çin’de de olsa alınız." (Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, 2/253, No: 1667 –Sahih-)

"Allah’ım! Fayda vermeyen ilimden, korkmayan kalpten, doymayan nefisten ve kabul olunmayan duadan sana sığınırım." ( Müslim, Zikir 73, No: 2722)

"İlim, amel etmek içindir." (Deylemî, Müsned, 1/99)

"Âlimler, peygamberlerin mirasçılarıdır." (Ebû Dâvûd, İlim 1, No: 3641)

Cehalet kirlerinden arınıp ilim ile mücehhez olmak için Müderris öncülüğünde Medrese, İhtiras kirinden arınıp tevazu ve adanmışlık ile donanmak için ise Meşayih öncülüğünde tekke İslam Medeniyetinde mekansallaşmıştır.

5-HAZİRE-KABRİSTAN = Hicr-i İsmail

Hazreti Hacer ile Hz İsmail’in kabirlerinin olduğu yer olarak Mescidi Haram kompleksinde yer alan bu bölüm Mescidi Nebeviye bütünleşik Cennetü’l Bakî kabristanı fonksiyonundadır. Ayrıca İslam cami mimarisinde Hazire olarak anılan mimari bölümlerde bu örnek modele uygun yapılanan rol modelden esinlenmiştir.

Mescid-i Nebevî İçindeki Kabirler (Hücre-i Saadet)

• Peygamber Efendimiz'in (s.a.v.) Kabri:
  Hz. Muhammed (s.a.v.), vefat ettiği odada (Aişe (r.a.)'nin odası) defnedilmiştir. Burası şu anda Hücre-i Saadet olarak bilinir ve yeşil kubbe (Kubbetü'l-Hadra) ile örtülüdür.
• Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer’in (r.a.) Kabirleri:
  • Hz. Ebû Bekir (r.a.), Peygamberimiz’in yanına defnedilmiştir.
  • Hz. Ömer (r.a.) de daha sonra buraya defnedilmiştir.

1. İSTANBUL'DAKİ ÖNEMLİ CAMİ KÜLLİYELERİ

a) Süleymaniye Camii Külliyesi

• Hazirede Yatanlar:
  • Kanuni Sultan Süleyman (Caminin yanındaki türbede)
  • Hürrem Sultan (Türbesi caminin avlusunda)
  • Mimar Sinan'ın mezarı (Kendi yaptığı sade türbe, caminin dış avlusunda)

b) Eyüp Sultan Camii Külliyesi

• Hazirede Yatanlar:
  • Hz. Ebu Eyyub el-Ensarî (r.a.) (Sahabe kabri, caminin merkezinde)
  • Sokollu Mehmed Paşa, Mihrimah Sultan gibi Osmanlı devlet adamları ve aileleri

c) Fatih Camii Külliyesi

• Hazirede Yatanlar:
  • Fatih Sultan Mehmed (Caminin yanındaki türbede)
  • Gülbahar Hatun (Fatih'in eşi)

d) Yeni Cami Külliyesi (Eminönü)

• Hazirede Yatanlar:
  • Valide Sultanlar (Hatice Turhan Sultan)
  • 17-18. yüzyıl Osmanlı bürokratları

2. ANADOLU'DAN ÖRNEKLER

a) Bursa Ulu Camii

• Hazirede Yatanlar:
  • Emir Sultan (Bursa'nın manevi şahsiyeti)
  • Osmanlı dönemi âlimleri

b) Konya Mevlânâ Dergâhı (Cami-Müze)

• Hazirede Yatanlar:
  • Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (Yeşil Türbe)
  • Ailesi ve Mevlevî büyükleri

c) Edirne Selimiye Camii

• Hazirede Yatanlar:
  • Osmanlı dönemi âlimleri ve müderrisler

3. İSLAM DÜNYASINDAN ÖRNEKLER

a) Kahire'deki Sultan Hasan Camii (Mısır)

• Hazirede Yatanlar:
  • Memlük sultanları

b) Şam Emeviye Camii (Suriye)

• Hazirede Yatanlar:
  • Hz. Hüseyin'in (r.a.) kabri (Caminin avlusunda, özel bir türbe)

c) İsfahan Cuma Camii (İran)

• Hazirede Yatanlar:
  • Selçuklu ve Safevi dönemi âlimleri

HAZİRELERİN MİMARİ ÖZELLİKLERİ

• Genellikle cami avlusunda veya bitişiğinde yer alır.
• Türbe, sanduka veya sade mezarlardan oluşur.
• Kitabeli mezar taşları Osmanlı hat sanatının örneklerini taşır.

ÖNEMLİ NOT

• Osmanlı döneminde padişah, sadrazam ve din âlimleri genellikle yaptırdıkları külliyelere defnedilirdi.
• Cumhuriyet döneminde bu gelenek terk edilmiş, yeni camilerde hazire pek bulunmaz.
• Yeniden Büyük Türkiye duruşu ile İnşallah bu gelenek yeniden başlar. İslam Dinine ve Ümmeti Muhammed’e ve Milletimize büyük hizmetler verip önemli kazanımlar elde eden önderlerimiz yeniden kendi inşa ettikleri mabetlerdeki hazirelerine defnedilir. Bu kapsamda (Rabbım geçinden versin sağlık afiyet içerisinde uzun ömür bahşetsin lakin her fani ölümü tadacaktır mucibince) Sayın Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan Huzur-u İlahi’ye irtihal ettiğinde kendi şaheseri olan Çamlıca Büyük camii adı “Recep Tayyip ERDOĞAN  Ulu Camii” olarak yeniden isimlendirilip bu cami Haziresinde medfun olması İslam dünyası ve milletimiz adına yeni bir bakış ve yeniden doğuşu sembolize edecektir.

6-MESCİD = KABE (Allah’ın Evi)

Müslüman Allah’tan başka boyun bükülecek, önünde diz çökülecek her şeyi reddedip, Allah’a kullukta özgürleşendir. Allah dışında kimseye kulluk etmeyeceğinin mekânsal karşılığı olarak secdegahlar mimaride yer almıştır. Mescidi Nebevi de de mescit kısmı mescidi haram kompleksinin merkezinde yer alan Kâbe’den esinlenerek inşa edilmiştir. Bu gün tüm Cami külliyeleri merkezinde mescit yer almış olup kıblesi Kâbe’dir.

               İslam Şehirleri Ulu Camii olarak anılan bu şehir merkezindeki Mescit etrafında şekillenen Cami Külliyesi çevresinde hanelerin yapılanması ve yolların kamusal alanların yada sosyal donatı alanlarının bu mihvalde şekillendiyi medeniyet tasavvurunun çıktısıdır.

Secde (سُجُود) kelimesinin asıl anlamı, boyun eğmektir. Daha sonra bu kelime, sadece Allah’a boyun eğmek ve O’na ibâdet etmek için kullanılır oldu. Söz konusu kelime insan, hayvan ve cansız varlıkların tümü için kullanılır. (Râgıb el-İsfehânî'nin el-Müfredât)

Mescidler sadece Allah’a aittir "وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ" ayeti  (72/18) insanın Allah dışında kimseye boyun eğmeyeceğini ancak Allah’a boyun eğmek için ise boyun eğme eyleminin mekânsal yansıması olarak mescit (secde mekanı) “secdegâh” inşa edilir. Mescitlerde insan tüm söz fiil ve tavırları ile Allah’a secde eder.

Kur'an-ı Kerim'de Mescit ile İlgili Ayetler:

1. "Allah'ın mescitlerini ancak Allah'a ve ahiret gününe inanan, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve Allah'tan başkasından korkmayan kimseler imar eder. İşte doğru yola ermişlerden olmaları umulanlar bunlardır."(Ayet 9:18)
2. "Şüphesiz mescitler, Allah'ındır. O halde Allah ile birlikte hiç kimseye kulluk etmeyin." (Ayet 72:18)
3. "Senin üzerinde bulunduğun yol (İslam) üzere mescitlerde ibadet etmelerini emretmiştim." (Ayet 10:87)
4. "Mescitlerde ibadet eden, ahirete inanan, namazı dosdoğru kılan ve zekâtı verenlerden başkası oralarda (Kâbe'de) bulunmamalıdır."(Ayet 22:18)

Hadis-i Şeriflerde Mescit ile İlgili Rivayetler:

1. "Kim Allah rızası için bir mescit yaparsa, Allah da ona cennette bir ev hazırlar." (Buhârî, Salât, 65; Müslim, Zekât, 56)
2. "Yeryüzü bana mescit ve temiz kılındı. Ümmetimden her kim namaz vaktine erişirse, bulunduğu yerde namazını kılsın." (Buhârî, Teyemmüm, 1; Müslim, Mesâcid, 3)
3. "Bir kimse mescide devam ettiğini görürseniz, onun imanlı olduğuna şahitlik edin. Çünkü Allah şöyle buyurmuştur: 'Allah'ın mescitlerini ancak müminler imar eder.'" (Tirmizî, İman, 8; İbn Mâce, Mesâcid, 19)
4. "Mescitler, Allah'ın evleridir. Oraya girenler, Allah'ın misafirleridir. Onlara ikram eden de Allah'tır." (Taberânî, el-Mu'cemü'l-Kebîr, 3/58)
5. "Mescitlerde toplanıp Kur'an okuduğunuz ve Allah'ı zikrettiğiniz zaman, üzerinize sekinet (huzur) iner, rahmet sizi kaplar ve melekler etrafınızı sarar." (Müslim, Zikr, 39; Ebû Dâvûd, Salât, 349)