Tarih öğretimi programlarında hiç üzerinde durulmayan konulardan birisi de meydandaki fiili hesaplaşmaların arkasında önemsenmeyen diplomatik ilişkiler ve bu ilişkilerin sürdüğü zeminlerdir. Fark ettirmek adına konuyla ilgili özet bilgiler tarih okuyucuları için ilginç olacaktır diye düşünüyorum.

Dini açıdan günah görülse de Osmanlı devleti ile hasmı devletlerarası ilişkiler çok erken tarihlerde kurulur. Her ne kadar dinsel yasak ve toplumsal ön yargılar bu nevi diyaloglara sıcak bakmasa da devlet çıkarları bunu gerektiriyor, ilişkiler sınırlara gelince kesilmiyordu. Hal böyle olunca ilk dönemlerde temsilciler ve peşi sıra kalabalık soylu zevatlar tarafından icra edilen ziyaretlerde sessizlik ve gizlilik esastır.

     Osmanlı merkezindeki ilk daimi temsilciler: Osmanlı devlet adamları uzunca bir süre yurt dışında yabancı elçi bulundurmayı gerekli bulmaz. İhtiyaç hasıl olunca görevlendirilen şahıs ve ekibi gider, talebi emreder bir eda ile tebliğ ederek dönerdi. Buna karşın güçsüz ve yenilen pozisyonundaki Avrupalı devletler, Osmanlı merkezinde sürekli elçi bulundurmayı haklı olarak önemserler. İstanbul’a daimi olarak ilk elçi gönderen Venedik Cumhuriyetinin elçisi (bailo) 1454 senesinde göreve başlar. Fransa 1535 yılında, İngiltere 1583 ve Hollanda 1612’de İstanbul’a daimi elçilerini atar. Bu sıralanmayı 18’inci asırda Rusya, İsveç ve Polonya izler. Asitane-i şahanede yerleşen bu elçilikler ve elçileri arasında her zaman devletlerarası siyasetin arenasında değişen dengelerle uyumlu bir hiyerarşi de söz konusudur.

     Osmanlı’nın dışarıya gönderdiği elçiler: Bu uygulama yukarıda değinildiği gibi sahip olunan güçle alakalı bir özellik arz etmiştir. Ziyaret edilen ülke ise bu heyetleri onurlandırmak dolayısıyla efendilerini hoşnut etmek için elden gelen her şeyi yapardı. Elçi gönderiminde coğrafi uzaklık etkili olsa da İngiltere ve Fransa gibi uzak memleketlere gerektiğinde temsilci gönderilmekten geri durulmaz. Önceleri sessizce gerçekleşen kabullerde ev sahipleri III. Henri ve XIV. Louis döneminde olduğu gibi ziyareti lehlerine bir fırsat olarak kabul eder. Ziyareti, ziyaretçilerine güçlerini göstermenin bir yolu-metodu olarak görürler. Dolayısıyla kabul ve ağırlamaların tarzı değişir. Görkemli şatafatlı hallere bürünürler. 

      Elçi Kabulü:  Her iki taraftaki elçi kabullerinde özel protokoller ve katı teşrifat kuralları yürürlüktedir. Gelişlerinde ve ayrılışlarında ve özellikle armağanların sunulmasında belli kurallara uymak zorunluluğu vardır. İstanbul da elçiler sadece bir kez padişahın bulunduğu kabule mazhar olabilirdi. Bu kabul de öyle dün geldin haydi bugün buyur tarzında olmaz, aylar hatta yıllarca bekletildiği olurdu. Örneğin Fransız Guilleraques 1679 yılında geldiği İstanbul’da padişahın huzuruna ancak 1684 senesinde kabul edilir. Ferriol ise elçilik görevi süresince padişah tarafından hiç kabul edilmedi. 27 yıl elçilik görevinde bulunan Saint Priest yalnızca bir kez padişahın huzuruna kabul edildi.  

       Ziyarette armağan veya hediyeler: Çok eski bir ritüel olarak uluslararası resmi ilişkilerde hediye ve armağan ile karşı tarafı hoşnut edip istenilen imtiyaz ve sonuçlara ulaşma devam ede gelmiştir. Tabi doğası gereği bu tür alışverişler her zaman açık açık olmamıştır. Osmanlı devleti açısından ise “önemli devlet” statüsü her halde Çanakkale boğazına ulaşılan, Gelibolu’ya geçilip sonra batı yönde fetihlerle genişlenilen yıllarla başlar. Edirne’nin fethi Çirmen ya da Sırp Sındığı zaferleri ile iyice bariz hale gelir. Bu kıymetlenmenin paralelinde Cenova, 1391 yılında Doğu Roma merkezine yolladığı iki temsilcisi için 3.000 altın hiperber harcar. Heyet yanlarında götürdükleri gümüş kâseler, lâl rengi ipekliler, kadifeler, Cenova ve Fransa kumaşları, kürkler, kelle şekerleri muhataplarına armağan ederler.  

       Seyyah Bertrando de La Brocquiere,” Edirne’ye gelen elçilik heyetimiz II.murad’ın üç veziriyle görüştü; adet olduğu üzere her birine bir armağan verdi. Zira aksi halde hiçbiri onunla görüşemezdi “ bilgisini verir. Zaten bir yabancının eli boş gelmesi havsaların alamayacağı aşağılayıcı bir tavırdır aynı zamanda. Bunun vaki olması ziyaretin baştan başarısızlığa mahkûm edilmesidir. Hediyelerin sayısı ve kıymeti, ziyaret edilen devletin konumuyla doğrudan ilintilidir. Örneğin Venedik, boğazın yeni efendilerine kıymetli kumaşlarla başlattığı hediye listesine zamanla ülke ve dünya haritaları, kişisel saatler, su saatleri, gözlükler, Murano camları gibi daha kıymetlilerini ekler. Fransız elçisi Gabriel d’Aramon da 1547’de padişah tarafından kabulünde diğer armağanların yanında Lyon’da yapılmış bir saat sunar. Haznesine su doldurulduğunda 12 saat boyunca bir fıskiye şeklinde çalışan bu saat çok beğenilir. Sadece saat mi, Hollanda kumaşları, Paris işi lâl kumaşlar, ipekler, damaslar, kadifeler de diğer hediye kalemleridir. Sonuç, kesindir: Armağan verdiğimiz için iyi karşılandık yargısı kayda girer.

            Armağan deyip geçmeyin olmazsa ciddi sakıncalar doğurur ev sahibi nezdinde. Örneğin 1554 yılında Michel de Codignac, Vezir Rüstem Paşa’ya ilk gelişinde armağan sunmadığı için vezir kendisine düşman kesilir. Aynı şekilde 1572 senesinde Fransız elçi François de Noillaes hediyesiz geldiğinden II. Selim tarafından kabul edilmez ve itimatnamesini sunma fırsatından mahrum kalır.

                Armağanların maddi bedelini karşılama konusu: Elçiler,  arzu ettikleri ferman ve ayrıcalıklara ulaşmak, diğer rakiplerine göre öne geçip önemli olmak adına sadece padişaha yakınlarını ve vüzerayı değil bürokrasi kademlerindeki herkesi hediyelerle armağanlarla mutlu etme peşindeydi. Zira koparılacak imtiyaz ya da ayrıcalıklar, anlaşmalar buna değerdi. Elçi ve kendi maiyetinin marafları, temsil edilen devletin gücüyle orantılı bir yaşam seviyesi, sunulan hatta sipariş alınan hediyelerin temini nakli gibi kalemler ciddi bir bütçeyi gerekli kılmaktaydı. Bazen bütçeyi aşan elçilerin ekstra borçlanarak sıkıntılı pozisyonlara düştüğü de olurdu. Örneğin XIV Louis zamanına elçiye ödenen normal aylık 36.000 livreydi. Buna birde Marsilya Ticaret Odasının verdiği tazminat ekleniyordu. Bu tutarın her ay 8-16.000 livra tutarı zaruri harcamalara gidiyordu. Fransa yine aynı kral zamanında elçisinin maaşına ek aylık 16.000 livre bir armağan bütçesi tahsisini gerçekleştirir. Fransa 17.asırdaki bir başka elçisi Girardin’e 18.000 livre  maaşa ek 45.000 livre armağan bütçesi tahsisatı yapar. 

        Burada akla şu soru gelebilir doğal olarak. Devlet katında konsolosundan elçisine, yerel yöneticisinden sultanına kadar Osmanlıda iş üretebilmek için armağanlar rüşvet olarak düşünülebilir mi? Bunun cevabı okuyucuya bırakılmış şahsi bir düşüncedir.

       Elçilerin Konaklama meselesi: İlk başlarda elçilik heyetleri kendilerine gösterilen hanlarda ya da kendi milliyetinden tüccarların tavsiye ettiği yerlerde kalırlarken 1600’lü yıllardan itibaren “ palazzo” yani saray adını taşıyan şatafatlı evler inşa ettirip burada kalmaya başladılar. Tabi bu mimari yapılar içinde kendi ibadethanelerini hatta mezarlıklarını içerecek şekilde planlandılar-Günümüz plaza kelimesi sanırım buradan gelmektedir-. Mekan olarak Haliç'in kuzeyinde eki Ceneviz sitesi Galata’da ve Pera bağlarında toplanan elçilik ikametgahlarının çevresi, zamanla temsilcilerin ayrıcalıklarından yararlanmak himayelerine girmek isteyen zengin tüccarların ve azınlıkların evleriyle çevrelenir. Yani bir nevi toplumsal yeni bir öbeklenme doğar. Buraya bakınca ülkenin uyruğu halindeki gayrimüslimler arası bölünme ve saf değiştirmeleri fark edebilirdiniz. Burada herkes birbirini izler, faaliyetlerine ait sırlara vakıf olmaya çalışırdı.

       İstanbul (İslambol) ‘un elçilik kariyerindeki yeri:  Her ülkenin diplomasi sahasında eşit olmayacağı gerçeğinden hareketle her ülkeye gönderilen elçilerin de nitelikleri değişmekteydi. Hele ev sahibi Osmanlı imparatorluğu ise oraya en zeki, becerikli, tecrübeli, sosyal ilişkilerde maharetli, ikna kabiliyeti yüksek elçilerin atanması gerekiyordu. Bu gerçeklik beraberinde diplomatlığın zirvelerinden birisi de İslambol ‘dur yargısını doğurmuştur.  

  Kaynakça:

Harp ve Sulh Avrupa ve Osmanlılar Kitap Yayınevi.