Günümüzde çoğumuz şehir hayatının sıkıntılarından muzdarip haldeyiz. Kalabalık, ulaşım zor ve yorucu, konutlar yetersiz ve ikamet pahalı vs. Öte yandan tarih öğretimi esnasında Orta Asya bozkırlarından Horasan’a, Maveraünnehir’den, Mezopotamya’ya ve Anadolu’ya bir çok şehir tanımlı mekânlardan bahsedilir. İşte bu şehir tanımlamalarına biraz açıklık getirmekle maziyi gözümüzde biraz somutlaştırmak, istedik.  Bu çerçevede  editörlüğünü Erkan GÖKSU’nun yaptığı Yeditepe Yayınevi’nden çıkan  Orta çağ Türk İslam Şehirleri I-II adlı değerli kaynakça ile Koray ÖZCAN (Dr., Selçuk Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Plânlama Bölümü) tarafından Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 12, İstanbul 2005, 1-22 de yayınlanan Orta Asya Türk Kent Model/Ler/İ Üzerine Bir Araştırma (VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar) adlı değerli çalışmayı ana kaynak olarak kullanıp bir nevi karma özetleme yapmaya özen gösterdik. Öncelik ile emek onların hizmet onların. İlk bölümle başlayalım.

Duvarların olmadığı bir dünyada 735 tarihli yazıtta Bilge Kağan, hâkimiyet alanını aşamadığı iki hat ile (S) “Gök” ve “yağız yer” ile belirtir. Çünkü onun ve hükmettiği boyların dünyasında yerleşiklerinkine benzer bir sınır yoktur. Ayakları yerde ama sürekli hareket halindeydiler. Gök ufukta yer ile birleşirken, dikildiği yerde alabildiğine derinleşen bir kubbeye dönüşüyordu. At ise bozkırın efendisi Türk için onu kuş olup uçuran bir çift kanattı sanki. Gün gelir yaylaya ulaştırıp veya düze indiriyordu obayı;  yeri gelir geldiğinde kurtarıyordu boyu düşmanından. Taşıyordu emniyetli yerlere, bilinmeyen ötelere.

               Bozkır, konargöçerleri hayatın her döneminde atik, üretken, cesur, planlı ve hazır, mert ve dayanışmacı olmaya zorlar. Bu mecburiyet ise karakterlerinden töresine çadırlarından sanatlarına her şeye damgasını vurmuştur. Orta Asya insanı kendini evrenin merkezinde hisseder. Duvarların olmadığı bu dünyada yer ekseni kendidir. Göçebe hayvanları için gerekli otu ve suyu takiptedir hep. Gider. Görür ve beğenirse konar oraya. Kuruverir yurdunu.

             Engel olamadığı, varlığını ve bağımsızlığını tehdit eden bir acımasız bir düşmanla karşılaşırsa ki bu kıtlık bazen bilinmez uğursuz bir hastalıktır veya acımasız, aciz kaldığı bir askeri saldırıdır. İşte o zaman obalar boy olur; boylar budun. İstiklal ve istikballeri uğruna kimi, gündoğusuna, kimi gün batısına; kimileri kuzeyde gece ortasına ya da güneyde gün ortasına doğru göç eder.

            Bu kısa Türkistan tarihinin ilk dönemlerine yönelik hatırlatmadan sonra gelelim asıl konumuza.  

           Türkler tarihi mecraları boyunca ana yurtları kuzeyde Altay ve Sayan ve Tiyan-Şan Dağları ile Yenisey ve Orhun-Selenge-Tula Vadileri, güneyde Talas Ovası, Tarım ve Çu-li havzaları, Issık ve Lob-Nor gölleri ile doğuda Kan-Su Havası ve batıda Seyhun ve Ceyhun vadisinde kentler kurarlar.

  Konargöçer tarzda yaşarken yoğun ticari ve sınırlı tarımsal üretim içerisinde bulunan Türk boyları, komşu yerleşik toplumlarla da dirsek teması içinde yarı yerleşik ikili bir yaşam biçimi sürmüşlerdir. Bugün sanki hiç şehir kurmamışlar gibi bir algı varsa da atalarımız aslında bölgelerarası ve uluslararası ticaretin de desteklediği, birçok şehirler kurarlar. İslam öncesi bu devirlerde Türk kent modeli “orduğ, balık, kıy” olarak tanımlanabilecek mekânlar olarak şekillenir. Örneğin Beş balık, Togu Balık, Bay Balık, Ordu Balık, Kuz balık, Man kent, Taşkent, Semiz kent veya Semerkand, Turfan, Bukara ya da Buhara, Sugnak, Karaçuk, Koçbaşı, Talas, Cend, Altuntepe ve daha niceleri. Bu şehirlerden en eski tarihlisi Hun hanedanı Tsü-k’ü Meng-Sün tarafından MS. IV. yüzyılda Kan-Su yöresinde dini-siyasal-yönetsel bir başkent olarak kurulan Ejder kentidir. Ejder’in yanı sıra kaynaklar bize örneğin araç gereç yardımı yapılarak veya toprak tahsisi yapılarak askeri ve zirai nedenlerle sınır bölgelerinde göçerlerden oluşan şehirlerin kurulduğunu bildirmektedir. Hatta sahada toprak ıslahı ve nehir drenajı/su kanalı inşası gibi faaliyetlerin de gerçekleştirildiğini iletmektedir.

                Nitekim kitabelerde “yeşil yayla yaylağım, kızıl kaya kışlağım..” gibi ifadeler ile Doğu Göktürk hakanı Tulan Han’ın Çin sınırı yakınlarında bir kent kurma planı, Tö-tö su kanalı, Uygurlara ait toprak  satın alım ve kiralama senetleri yerleşikliğe yatkın, iklimsel koşullarına dayalı ikili yaşam biçimine sahip olduğunu doğrulayan işaretlerdendir  

                Kurulan kentler arasındaki ulaşım sistemi ise 8 ila 13’üncü yüzyıllar boyunca Türk askerî-siyasal-yönetsel egemenlik düzeninin örgütlenmesine ve Çin-Orta Asya-Hindistan-Avrupa milletler arası uzak mesafe ticaret potansiyeline dayalı olarak organize edilmiştir.

               Buradan hareketle işlevlerine göre Orta Asya coğrafyasında işlevlerine göre kentler şöyle şekillenmişlerdir:

                -Hakan soyundan gelen prens ya da yerel yöneticilerden seçilen genel valiler veya askeri nitelikli valiler tarafından yönetilen kentler. Tâbi birçok kentin bulunduğu beş şehirli vilayet anlamına gelen Beş balık gibi 24 vilayet, bu gruba girer.

               -Milletlerarası kervan ticaretine bağlı olarak imalathaneler, atölyeler, dökümhaneler, depolar, antrepolar, kapalı çarşı ve hanlarla donatılmış etrafı tümsek ya da duvarlarla çevrili kentlerdir. Örneğin ipekçilikle ünlü Hotan, halılarıyla tanınmış Kuça gibi belirli zanaat/ticari vasıflı şehirler ile madencilikte uzman Bakır-balık (Bakırlıg) gibi şehirler bu gruptaydılar.

                -Askerî-stratejik işleve sahip olmakla birlikte, istihbarat işlevi de taşıyan siyasal sınır bölgelerinde konumlanmış İki Ögüz kenti veya Amga Kurgan gibi uç kentleridir ki bunlar kurgan adıyla birlikte anılan kalelerdir. Kurgan su ve gıda temini gibi zorunlu yaşamsal gereksinimlerin karşılanmasına dönük olarak örgütlenmiş, coğrafyanın olumsuz iklimsel koşullarından korunma ve askerî organizasyonlar merkezi işlevine sahip surlarla çevrili kale yerleşimleriydi.

                -Hakanlar tarafından İpek yolu ile Kürk yolu gibi uzak mesafe ticaret yolları üzerinde, ticaret hayatının gelişmesine dayalı olarak belirli mesafelerle konumlandırılmış, dörtgen formda koruma duvarları ile çevrelenmiş konaklama merkezi niteliğindeki kervansaraylar veya ribât kentler bir başka grubu oluştururlardı.

                -Yaylak ve kışlak alanları arasında ya da milletler arası kervan yolları üzerinde konumlanmış, özellikle Çin ve Türk tüccarlar arasında gerçekleştirilen ipek ya da at gibi karşılıklı işlenmiş/işlenmemiş mal-ürünlerin alım-satım/mübadele faaliyetlerinin gerçekleştirildiği, belirli dönemlerde kurulan ve geçici nitelikli olmakla birlikte yerleşik yaşama geçiş sürecinde pazar yerleşmelerine dönüşen Cuma pazarı ve Ordu pazarı ya da At pazarı ve Şal pazarı kentleri gibi yerleşmeler;

                -Yerleşme ve ulaşım sisteminin mekânsal unsuru olan posta ve ticaret yolları üzerinde belirli mesafelerle konumlanmış, temelde devlet belgelerinin hızlı tebliğini amaçlamakla birlikte aynı zamanda tüccar kervanlarına konaklama imkânı da sağlayan iletişim-haberleşme merkezleri işlevindeki posta istasyonu kentler;

              -İslâm öncesi Budist dönemin koşulları kapsamında müstahkem mevkilerde inşa edilmiş ya da kayalara oyulmuş manastırlar ile inanç sisteminin mekânsal yansıması olarak mabed ya da tapınaklarla donatılmış ve dinî faaliyetlere odaklanmış Karahoca/İdikut gibi mabed ve mezarlıkların bulunduğu dinsel merkez nitelikler kentler;

           -Türk yaşam felsefesinde güvenlikleri büyük önem taşıyan kadın ve çocukların, özellikle savaş dönemlerinde, korunmaları için kuy adı verilen doğal koşulları ile güvenlik ve korunma olanağı sağlayan sarp-dağlık bölgelerde kurulan Hatun-sını ya da Hatun-balık gibi hatun kentleri;

           -Kentsel yerleşmelerin art bölgelerinde, toprak ve tarımsal araç-gereç yardımı yapılması yoluyla göçebe ya da yarı göçebe toplulukların iskâna tabi tutulmalarıyla kurulmuş tarımsal-hayvansal üretim merkezleri niteliğindeki uluş adı verilen köyler.

                İslâm Öncesi Kent Modeli

                Orta Asya Türk kentleri temür kazug adı verilen (Bu konuda TRT yapımı Kökler tarih dizisinin izlenmesi önerilir) ve üzerinde Hakan sarayı ya da Ordugâhının konumlandığı sun’î tepeler odak olmak üzere konumlanan, bir ya da iki katlı konutlardan oluşmuştu. Yerleşim alanı ve doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda uzanıyordu. Ulaşım düzenine dayalı olarak kare plân esasına göre gelişmesinin kökeninde askeri gereksinimler ve Budist felsefedeki kozmik inanışlar yatmaktaydı.

                Kare plânlı kent formu yeryüzünü, kentleri çevreleyen su hendekleri denizleri, surlar ve kuleler dağları, kentlerin ortasında yer alan sun’î tepeler ise kozmik inanışta Temür Kazug adı verilen Kutup yıldızını temsil etmektedir. Nitekim Orta Asya Türk kentlerinde veya köylere ilişkin Uygur dönemine tarihlenen, yerleşmelerin ortasında şehrin/köyün direği adı verilen bir direk dikilmesi ve belli zamanlarda kurbanlar adandığına ilişkin kayıtlar, temür kazug/kutup yıldızı olgusunun varlığını göstermektedir.

                Orta Asya Türk kentleri önce sun’î bir tepe üzerinde inşa edilen hükümdar sarayı ya da orduğ çevresinde Türklerin oymak ya da boy farklılıklarına göre gruplar hâlinde çadırlar kurmaları yoluyla başlayan geçici nitelikteki yerleşme düzeni şeklinde oluşur. Yerleşim sürecinde ise taş ya da ağaç veya kil ya da kamıştan oluşan balçık malzemeden yapılmış bir ya da iki katlı kalıcı konutlara dönüşmüştür. Son aşamada savunma duvarları ile çevrilmesiyle tamamlandığı anlaşılmaktadır. Orta Asya Türk kentlerinde yerleşme alanı olarak tanımlanan balık kelimesinin kökeni de konutların yapı malzemesi       olan balçık kelimesine dayanmaktadır.

               Ulaşılabilmiş İlk Kenti

              Orta Asya Türk kültür çağına tarihlenen yazıtlar ve efsanelere göre varlığı ve mekânsal kurgusu belirlenebilen ilk Türk kentleri, M.S. 757-8 Uygur hükümdarı Tengride Bolmış İl İtmiş Bilge Kağan tarafından Selenge-Orhun vadilerinde Çinli ve Sogdlu mimarlara kurdurulan, hakan sarayı ya da ordugâhının bulunduğu kent anlamına gelen Ordu-balıktır. Onu  Moyunçur Noyan tarafından kurdurulan zengin kent anlamında Bay-balık ve Tula nehri kıyısında doğu kenti anlamında gelen Togubalık kentleri izlemiştir.

Uygur döneminde Türk hakan kenti/başkenti işlevindeki Ordu-balık/Karabalsagun kentinin Orhun-Selenge vadisinde, çeşitli yörelerden getirilen Türk topluluklarının iskân edilmesiyle kurulduğu ve yaklaşık 7x2.5 km² alana yayıldığı, on iki kapılı bir surla çevrili olduğu, ortasında sun’î bir tepe üzerinde konumlanmış orduğ adı verilen hakan sarayının bulunduğu ve kırsal yerleşmelerden oluşan geniş bir tarımsal art bölgeye sahip olduğu bilgileri mevcuttur (Görsel: Yapay zeka tarafından üretilmiş ancak kusurları olan Ordu balık şehri).

Beş-Balık, Kuça, Hami ve Turfan gibi eski kentlere ait tarihi kayıtların bilgilerini de harmanlamak suretiyle Orta Asya Türk kentinin mekânsal unsurların

a. Hakan sarayı ile beylerin ikametgâhlarının bulunduğu temür kazug olarak adlandırılan sun’î tepe üzerinde konumlanmış orduğ (iç kale), iç kale çevresinde yayılmış yerleşim alanlarını içeren

b. Hendek, sur ve kule gibi savunma unsurları ile çevrelenmiş yerleşim alanı olarak balık (kent) ile

c. Ticaret faaliyetlerinin gerektirdiği açık-geniş mekân ihtiyacı ve güvenlik unsurlarına dayalı olarak kent dışında konumlan(dırıl)an ve ekonomik etkinlik bölgesi olarak tanımlanan pazar alanlarından oluşan kıy (dış kent) olmak üzere üç unsurdan oluştuğu;  kentlerin çevresinin de bağ-bahçe işlevindeki çiftliklerden oluşan tarımsal nitelikli alanlarla çevrelendiği söylenebilir. (Plân 2).