Din felsefesinde evren (kozmos)-Tanrı ilişkisi hakkında asırlardır süregiden bir tartışma var. Bu tartışma aşağı yukarı şöyle özetlenebilir:

Evren Tanrı’nın eseridir. > Tanrı mükemmeldir > O halde evren de mükemmeldir.

Ancak bu akıl yürütmeye epeyce itirazlar yapıldı. Zira evrenin mükemmel olmadığına dair görünür deliller ortaya kondu ve bu itirazların gerekçesi yapıldı. Hatta bu eleştiriler, “tam tersine evren mükemmel değildir çünkü Tanrı, özellikle mükemmel yaratmamıştır. Oysa mükemmel yaratma özelliği olduğu halde mükemmel değildir!” eleştirisini yöneltiyorlar. Misal olarak, Tanrı doğal afetlerin olmadığı bir evren yaratabilirdi, zulümlerin olmadığı, vahşetlerin olmadığı bir evren yaratabilirdi, ama böyle yapmadı... deniyor.

Evren-Tanrı ilişkisindeki bu ontolojik sorunsal, birisi Doğudan, diğeri Batıdan iki “ulemâ” tarafından ele alındı. Birisi Gazzalî, diğeri Leibniz. Bu filozoflara göre evren olabilecek tüm mümkün evrenler arasında en iyisidir ve Tanrı mümkün evrenler içinde en iyi olan bizim yaşadığımız evreni tercih edip yarattı...

Bu iki filozof ve ardılları, aslında evrenin ne mükemmel, ne de kusurlu olduğunu, bu iki vaziyet, konsept arasında bir pozisyonda olduğunu söyleyerek bir ara anlam formu üretiyorlar. Bu pozisyon ise “optimal pozisyon”dur. Yani en uygun olanın en iyi tarzda seçilip yaratılmasıdır. Optimal pozisyonun açıklaması aşağı yukarı böyle ifade edilebilir. Haddizatında Tanrı’nın evreni optimal yaratması O’nun mükemmelliği gereğidir. Böylece Tanrı’nın yaratmasındaki mükemmellik korunurken, evrenin mükemmel olmaması, başka bir deyişle optimal olması makul hale gelir. Daha doğrusu, bu optimallik konsepti, Tanrısal yaratma ile çelişmez.

Dikkat edilirse, son yıllarda gittikçe popüler olan ve gittikçe önem kazanan bir Kuantum mekaniği konusunu üzerine bahis yapıyoruz. Son zamanlarda geliştirilen kuantum bilgisayarların çalışma prensibi de tam olarak bu bahsedilen optimizasyonla doğrudan ilgili. Bu çalışma prensibi, Leibniz’in ekonomiklik ilkesi ve kalküsünü hatırlatıyor. Leibniz, “diferansiyeller” ve “integraller” adını verdiğ ibir sistem oluşturdu ve bugünkü kalkülüs notasyonuna çok benzeyen bir yöntem geliştirdi. Bilim tarihinin en tartışmalı matematik savaşını başlatan kalkülüs, sürekli değişimin matematiği “Arşimet zamanından bu yana gerçekleşen en büyük matematik ilerlemesi” olarak adlandırıldı.

Leibniz’in anlayışına göre Tanrı minimum ilkeyle maksimum çeşitlilik yaratır; yani Tanrısal yaratma bir optimallik içerir. Bu yaratmada ise en ince ayrıntısına kadar mükemmel bir matematiksel ve fiziksel düzen vardır.

Kuantum bilgisayarlar sonsuza yakınsayan bir simülasyonla hesap yapması üzerine çalışır. Âdeta ve sil baştan yeniden tasarlar, yeniden yaratır ve her defasında bunu tekrarlar. Yani üretilmiş raflar oluşturup, ürettiklerini rafa dizip, lazım olduğunda bunları raftan geri çağırmaz. Her defasında yeniden, sıfırdan üretir. Çalıştığını en ince ayrıntısına kadar mikro ölçekte dijital olarak yeniden tasarlar ve bütün bu yeniden yapışlarını en optimal kıvamda yapar. Kuantum bilgisayarın çalışma prensibini anlamaya Gazzali ve Leibniz’den başlamamız gerekir.

Tam Gazzali ve Leibniz arasına, onların geçiştirdiği veya göremediği, ama esasen çok verimli olan bir seperatör yerleştirmek istiyorum, küçük bir katkı olarak. Maturidî ontolojisinde bilgimizin üç temel kaynağı var: Vahiy (Kitap), Sünnet (Peygamber) ve Kâinat. (Eş'arî'de iki temel kaynak var: Vahiy ve Sünnet).

Maturidî, Allah'ın hitabının iki türlü olduğunu düşündü. Birincisi kelâm sıfatı ile dönem dönem bir peygamber aracılığı ile vahiy indirmesi... İkincisi doğrudan kudret sıfatı ile yaratması. Yaratılmış herşey ise, Cenab-ı Hakk'ın isimlerine ve sıfatlarına bir tecelli olduğu için (ismin kendisi değil, sadece yansıması ve tecellisi) kâinatın okunması da tıpkı kitabın okunması gibi bir ibadet olarak telâkki edildi. Her ikisi de O'ndandır çünkü.

Maturidî ontolojisini geliştiren Said Nursî, Esmaü'l-Hüsna ve sıfatlar konusunda çok verimli tefekkürler geliştiren belki de İslâm tarihindeki tek kişi gibi görünüyor. Muazzam çözümleri var. Said Nursî'ye göre, her varlık, asla kendi kendine ya da tesadüfen, ya da sebeplerin zorlamasıyla meydana gelmiş değildir; her varlık, doğrudan Cenab-ı Hakk'ın kün emriyle var olmuş ve kendinden bir parça olarak var edilmiştir. Yani isimlerinden, sıfatlarından yani Zâtından bir tecellidir. Böylece her varlık esas olarak yaratıldığı andan itibaren sonsuzdur, mânâsı süreklidir, ama kendisi sonlanabilir, ölebilir.

Said Nursî, bu çözümlemesini, Cenab-ı Hakk'ın "her an yaratması" ile tahkim eder. Bizim sandığımız gibi, vaktin birinde yaratılmış ve o andan itibaren var olarak gelen bir varlık alemi yoktur, her an yaratılan bir varlık âlemi vardır. Bu tarif genel olarak hiç anlaşılabilir değildir ve geçiştirilir. Oysa Kuantum Mekaniği geliştikçe ve evren paradigması derinleştikçe, Said Nursî'nin üzerinde önemle durduğu husus olan Samedaniyet, yani Cenab-ı Hakk'ın her an yaratması, her an var etmesi çok büyük bir hakikat olarak karşımızda duruyor...

Varlık yani var edilen her şey Cenab-ı Hakk'ın isim, sıfat ve Zat'ını tecelli ettirdiği için mükemmeldir, kusursuzdur ve sonsuzdur. Fakat İbn Arabî'nin de defaatle hatırlattığı gibi bu varlık durumu, hakikatte bir hayalden ibarettir.  Varlık mutlak değildir, bir varsayımdan ibarettir.