Önceki yazılarımızda Büyük Birleşik Adalet Sistemini (BBAS) ele almış, büyük sistemin alt sistemlerini kısaca açıklamıştık. Bu yazımızda bu alt sistemlerden biri olan Çevre Sistemini inleyeceğiz. Biz, Birleşik Adalet Sistemini Nisa Suresi 58’e göre tasavvur ettiğimizi daha önce söylemiştik. “Emanet” kavramını da yine aynı ayete göre çoğul (emanetler) olarak kullanıyoruz. “Emanet” kelimesinin en yaygın tanımı “güvenilen bir kimseye koruması için geçici olarak tevdi edilen şey” şeklindedir. Ama burada ele alacağımız emanet ve emanet olarak çevre sistemi bu basit tanımı çok aşacak şekilde geniş bir mana taşımaktadır. Ama bizim sözlük tarifini aşan bilgilere ihtiyacımız vardır: Emanetlerin ne olduklarından başka, neyi kapsadıkları ve insan için ne mana ifade ettikleridir. Bunlardan hemen sonra gelen ve bugün öncelikli olan emanetler ve insan ilişkileridir. Zira bir şeyin ne olduğunu bilmek yeterli değildir. Çünkü bu bizim dışımızdaki bir şeydir. Biz o şeyden ne anlıyoruz ve onunla nasıl bir ilişki kuruyoruz? Çevremizde olup bitenler bizi ne kadar ilgilendiriyoruz. Onlarla mülkiyet üzerinden mi (benim-senin) ilişki kuruyoruz yoksa bizim olmayan ama bizi ilgilendiren (emanet) sorumluluğuyla mı davranıyoruz? Bizi kuşatan doğal ve sosyal çevreyi (toplum) ve kamu düzenini (devlet) ve hayat tarzımızı şekillendiren dini (İslam) emanetler arasında sayıyor muyuz? Dolayısıyla onlarla nasıl bir ilişki içinde olmamız gerekir? Yani insan-toplum ilişkisi, insan-çevre ilişkisi, insan-kamu düzeni- devlet ilişkisi ve insan-İslam ilişkisinde bir sorumluluk taşıyor muyuz? Bunların doğru tanımlanması ve insanla ilişkisinin netleştirilmesi gerekir ki insanın görevleri ve kendi alemini inşa etmesinin gerekçesi, amacı ve esasları ortaya çıksın. İnsan da buradan hareketle bu ilişkilerin ilkelerini, kurallarını ve metodolojini geliştirebilsin.

Bir derece daha analitik düşünüp açık sözlü olmak gerekirse, eğer bir sorumluluk alıyorsak , bütün unsurlarıyla çevreyi yağmalanmaktan, toplumun baskı altına alınmasından ve kamu gücünü (bütün unsurlarıyla devlet ve yönetimleri) yaratılış amacına ve insanın aleyhine kullanılmaktan korumayı üstlenmek gerekir. Ancak bu ağır görev, sadece bekçiliğini yaparak, kanunlar ve cezalarla yapılıp yerine getirilebilecek şeyler değildir. İnsanın, varlığı ve kendini her yönüyle idrak etmesi, Taha Abdurrahman’nın dediği gibi “emanetler bilincinin gelişmesi” ve buna göre ahlâklanması ile mümkündür.

Bu bakımdan öncelikle, emanet olarak çevre hakkında sağlıklı kararlar verebilmek için kapımızın önünden (yerelden) küresel ölçeğe kadar çevre hakkında bütüncü bakış açısı geliştirmek gerekiyor. Sürdürülebilir ve bütüncü (holistik) sistemler ancak bu yolla inşa edilebilir. Bunun için de çevre hakkında ahlâki (etik) değerler geliştirmek ve bu değerlerin bize yol göstermesi gerekir. Ahlâki değerler, hiçbir şekilde bizim olmasa bile yaratılmış olana sahip çıkmamız gerektiğini söyler.

Ahlaki değerlerle bakış, varlığın var olduğu şekilde (adaletle) devamı için olduğu kadar insanın da yararına bir durumdur. Yeryüzünde meşru bir hayatın devamı için gerekli olan düzen, denge ve adalet bu değerler ve ilişkilerden doğacak, ayrıca emanetlerden doğan bu ilişkiler ve yapı, toplum, devlet, hukuk, büyük oranda ekonomik yapı, liyakat, yönetim ve karar vericiler üzerinde önemli rol oynayacaktır. Bu kısa ve basit girişten sonra emanetlerin kapsamının çok geniş olduğunun, buradan hareketle insanın anlam dünyasını büyük miktarda şekillendirmesi gerektiğinin farkında olmamız gerekir.

Emanetler olarak çevre kutusunu açıp “İçindekiler’e bir bakalım: Bugünkü bilim etik (ahlâki) değerleri liberteryen etiği, ekolojik etik ve koruma etiği gibi kategorize ediyor. Bu kategorilere giren değerler toplum, din, felsefe, hukuk ve ekoloji gibi geniş bir alanı kapsıyor. Yakından başlayarak çevre ile ilgili hizmetlerin, toprak, sular ve hava gibi kaynaklar ile çevrenin kabul edilebilir yönetimi. İnsan, hayvan ve bitkilerin yaratılış ve fıtratının korunması. Sular, ormanlar, dağlar, tohumlar… Zira saydıklarımızla ilgili emanetler şuuruna dayalı sistemler ve düzen kurmamışsak topluma, insanlara, bitkiler ve hayvanlara hatta inançlarımıza ve onun hükümlerine dilediğimiz gibi müdahale etme hakkını kendimizde buluruz ki böyle bir ilişki biçiminden beklentimiz olan adalet değil olsa olsa zulüm doğabilir. Ne yazık ki günümüzde, insan nüfusunu azaltmak dahil! yaratılmışlar her türlü tehlike ile yüz yüzedir!

Mesela emanetlerden olan çevre ve genetik günümüzde önemli hatta yer yer acil bir hal almış durumdadır. Ama önemli sayıda insanın buna yeteri kadar önem verdiklerini söyleyemeyiz. Hatta kendi ülkelerinde bu kaynakları koruma eğilimi gösterenler, özellikle yeraltı kaynaklarının kullanılmasında başka ülkelerde azılı yağmacılar olarak davranış örnekleri göstermektedir. Yağmalanmış, yoksul veya kaynaklarını yönetemeyen ülkelerde her konu mali kaynak gerektiriyor evet ama hiç değilse basit araştırmalar ve ilgi alanı olarak böyle önemli konularla ilgilenebilirler. Kurumuş veya katran gibi akan bir akarsuda, “Bir zamanlar bu çayda yüzüyorduk” veya “Beş yıl önce bu derede balık tutardık” sözü hangi akıl sahibine acı vermez?

Bir de ödevimize diğer taraftan bakalım: Bizim çevreye karşı duyarsız olmamız işi kurtarıyor mu? Şifalı olarak bilinen ama artık çok zaman asitler karışmış nisan yağmurları, etkin maddesi çalınmış, ağır metaller yüklü domatesler, genetiğiyle oynanmış meyveler. Zehir doldurulmuş sebze ve meyveler. Peki ya duyduğu sesin “incelik” veya “kabalığına” göre kristalleri şekillenecek kadar narin ve hafızası olan suları ne yapacağız? Genetik, pestisitler, herbisitler, çevre kirliliği sadece eşyada ortaya çıkan durum değil aynı zamanda inançlarımızın önemli ve derin boyutu olan emanetlere kast ederek hayatımıza ve bedenimize giriyor. Üstelik plastikler artık gözle görülebilir olmaktan çıktı, onları hava ile içimize alıyoruz. Son araştırmalar, vücudumuza giren plastiklerin bir kısmının beynimizde toplandığını söylüyor. Belki bir süre sonra genetiğimizi bozmaya başladığını dehşetle göreceğiz. İhmalkârlığımızın mutlaka ödeyeceğimiz bedeli her gün biraz daha artmıyor mu?

Emanetlerin önemli bir yüzdesini tutan çevre konusu ve hareketleri 1970’lerde başladı, zamanla ve giderek artan şekilde daha önemli hale geldi, zira çevre zarar gördükçe dünya giderek yaşanabilir olmaktan çıkıyor. Bu hareketlerde arayış, şimdiye kadar tamamen devlet kaynaklı çözümlere dayanıyordu. Ancak zamanla kamu otoritesinin tek başına çevre konusunu çözemeyeceği ortaya çıkmaya başladı. Bugün anlıyoruz ki, devlet de dâhil olmak üzere, çevre konusunu zamanımızdaki haliyle anlamak ve çok taraflı girişimlere dayanan öneriler geliştirmek gerekiyor. Todd MYERS’in, “Time To Think Small”[i] kitabı bu bakımdan, hiç değilse başlangıçta, metodoloji olarak bize yol gösterici olabilir. Kitap, “çevreye özen gösterme konusunda yeni teknolojilerin kullanılmasıyla artan imkânlara parmak basıyor.” Bu kitapta, bizim burada teklif ettiğimiz yaklaşımımızı yakından ilgilendiren husus; teklif edilen teknolojiler, yollar ve yaklaşımların gücü politikacılardan bireylere ve sivil topluma aktarıyor olmasıdır. Bu çok önemli bir yaklaşımdır zira adalet konusunda rehber aldığımız Kur’an da denge, düzen ve adaleti sadece devlete, belli kurumlar ve kişilere değil “insan”a yüklemektedir. İnsan bunu yüklenecek ve gereken her yere taşıyacaktır. Politika ve planlar ve bunlardan doğacak faaliyetler, projeler, örgütler ve kurumlar insanın uyanması, örgütlenmesi ve çalışmasıyla ortaya çıkacaktır.

Kur’an, emanetlerle bize temel değerleri ve büyük bir sistemin altyapısını veriyor. Buna göre şartlara, imkânlara ve insanın idrakine göre her dönemde bilgilerin, çözümlerin, yeni modeller ve formüllerin ortaya çıkması gerekir. Adaleti sağlamakta, geçmişte bulunmuş çözümler bugün bir işe yaramayabilir veya önceliklerdeki yeri değişmiş olabilir. Zira zamanla problemlerin değişimiyle çözümler de değişebilir. Bu, aynı zamanda insanın yaşadığı döneme göre kendi çözümünü üretmesini ve zamanını yeniden inşa etmesini gerektirir. Mesela 30-40 yıl önce varlığından bile söz edilmeyen plastikler konusu bugün büyüdükçe büyüyor ve yeni çözümler, teknikler ve teknolojiler geliştirmeyi hatta hayat tarzımızı değiştirmeyi gerektiriyor. Bu bakımdan, modern hayatın parlak renklerinin altındaki yıkıcı, yakıcı, yok edici sorunları araştırıp gözler önüne sermek gerekmiyor mu?

Öyle ki artık insanlar yalnız kendi coğrafyaları ve ülkelerinde ürettikleri problemlerle karşı karşıya kalmıyor, mesela İngiltere’nin çöplerinin cezasını Çukurova insanı, Kıta Avrupa’sının plastik problemlerinin cezasını Afrika insanı çekiyor! Küresel problemlerin çözümünün de küresel ölçekte olması gerekir.

Plastikler, arabaların doğurduğu problemler, nadir türlerin yok olması, tür kaçakçılığı, iklim değişikliği, akarsu ve göllerin kuruması. Bu problemlerin önemli bir kısmı batılı modern hayatın, tüketime dayalı hayat tarzının doğurduğu problemler. Bu bakımdan düşünenlerin “emanetler” temel değeri altında zamanın durumu, imkânları ve problemlerini bilmeleri gerekir ki tüketimi, varlıkların genetiğiyle oynanmayı, israfı, yağmacılığı azaltan teklifler önerebilsinler. Bu inanıp düşünenlerin görevidir, çünkü bunu yapmalarını gerektiren ve kolaylaştıran değerleri vardır. Ama o değerler, çok zaman işlenmeden, hatta bazen dokunulmadan ham halde duruyor.

Bütün bu alanlar araştırılacak, bilinecek, yol açtıkları problemler önlenecek, çıkanlar çözülecek ki buralardan dengesizlikler, anomaliler (aykırılık ve bozukluklar), çatışmalar, huzursuzluklar ortaya çıkmasın, çıkanlar çözülecek ki, en azından bu alanlardan Büyük Birleşik Adalet Sistemine adalet verileri gidebilsin.

Bu bakımdan insanın, bireyden başlayarak ve giderek örgütlü halde emanetleri ödev, görev olarak yüklenmesi gerekir, çünkü sadece devlete yüklenmiş çevre, toplumsal sorunlar, temiz hava, gıdalar ve sular, insanlar arası uyuşmazlıklar, yine insanları sorumsuz hale getirir, yeteneklerini köreltir, zamanla bencilleştirir, hatta kendinden başkasını düşünemez hale getirir. Artık geriye yağmacılarla işbirliği kalır ki onu yapmak da zor olmaz. Bu, aynı zamanda iyiliğin yayılması, kötülüğün (insanın zararına olanın) uzaklaştırılması, hiç değilse sınırlanması manasını taşır. Emanetler sorumluluğu ve zihniyeti bunu gerektirir. Emanetlerin, “havalecilik” sorumsuzluğuyla tek başına devlete yüklenmesi emanetçi dünya görüşüyle bağdaşmaz. Ayrıca bunu yapan toplumlar yaşadıkları dünyanın cahilleri haline gelir, başkalarının fikirleri, inançları ve ürettikleriyle yaşar, sonunda onların pazarı haline gelirler.

Bu şuur, zihniyet ve idrakin, insanın çevre, sosyal çevre, mülkiyet, kamu düzeni ilişkilerine yansıması gerekir ki, bu alanların her birinde varlıkla yaratılışa uygun ilişkiler geliştirebilsin. Bu âlemlere hâkim olan sistemler birbirleriyle uyumlu olmalı ki emanetler sistemi ve ona bağlı olarak emanetler aklı, ahlâkı, hukuku ve şuuru gelişebilsin ve bütün bu alanlardan adaletle hizmet alınabilsin.

Yazımıza ilham veren Nisa Suresi, 58. ayet üzerinden adalet arar veya inşa ederken bize etkili düşünce sıçramaları kazandıracak kadar önemli bir sahada çalışmakta olduğumuzu bir kere daha okuyucumuza hatırlatmak istiyoruz. Bu kavramlar ve onlardan doğan yönlendirme ve düzenlemeler adalet sisteminin ruhunu ve şuurunu oluşturur. Bu düşünceden hareketle, bireyden başlayarak topluluklar ve toplumlar olarak gerekli zihniyeti inşa etmek gerekir ki, havalecilik alışkanlığımızla konuyu devlete yükleme kolaycılığına mahkûm olmasın. Bir işi devlete yüklemek onu hallediyor, bizi kurtarıyor mu? Devlete de yüklense aslında her şey sonunda gelip hayat tarzımıza dayanmıyor mu? İnsana bile mülk gözüyle bakabilen, kaynakları yağmalayan, eti-sütü için beslenen hayvanları yok edip insanları yapay ete mahkûm etmek isteyen bir hadsizlikle savaşabilmek için nasıl bir birikim ve donanım sahibi olmak ve nasıl bir hayat tarzı inşa etmek gerekiyor? Bu ancak varlığın köklerinden ve kök değerlerden başlayarak ve hayatın temel alanlarını tarayarak insanın hayat tarzına kadar uzanan süreçlerde aranması gereken bir cevaptır ki en kapsamlı kök değer emanetlerdir.

İbrahim AKGÜN