İmanı güçlendiren ve onu ihsan hâline çıkaran şey; marifette yakin ve salih amellerdir. Bu nedenle Hz. Peygamber (s.a.v.); “Sizin en takvalınız benim, çünkü Allah’ı en iyi bileniniz benim”[1]buyurmuştur. Sadece marifetle yetinmeyen Allah Resulü (s.a.v.) de; “Ölene (yakin kendisine gelene) kadar”[2] ibadetle emir olunmuştur.[3] Bu emrin gereğini en güzel şekilde yerine getiren Resulullah (s.a.v.); “Ayakları şişene kadar geceleri namaz kılmış ve kendisine, ‘Ey Allah’ın Resulü: Allah Teâlâ senin gelmiş geçmiş her şeyini bağışladığı hâlde niçin böyle yapıyorsun?’ dediklerinde; şükredici bir kul olmayayım mı?”[4]Buyurmak suretiyle ümmetine örnek olmuştur. Ameller ancak Hz. Peygamber’in (s.a.v.) örnekliği ile “salih” olma hüviyetine kavuşurlar.

“Salih amel” kavramı Kur’an-ı Kerim’de yüze yakın ayette kullanılmıştır.[5] Bu kavramın içerisine emir tekrarının çokluğuna göre cihadı (emribilmaruf ve nehyianilmünkeri, inzarı, tebşiri, daveti, tebliği, düşmanlarla mukateleyi), namazı, zekâtı, haccı, orucu, hukuka riayeti ve ahlaki davranışları da girdirecek olursak sayı binlere çıkar. Bu da gösterir ki iman sadece bir temenni değildir; davranış ve eylemlerdir.[6] Hz. Peygamber (s.a.v.) mü’minleri bu davranış ve amellere teşvik etmiş ve bu çerçevede şöyle buyurmuştur: “Allah (c.c.) sizin mallarınıza ve suretlerinize bakmaz; fakat amellerinize ve kalplerinize (niyetlerinize) bakar.”[7]

İmanı, sözde marifete indirgeyip salih ameli de sadece “barışa hizmet” olarak tanımlayan anlayışın temelinde bidat bir ekol olan Mürcie’yi sinsice diriltme, amelsiz de Müslüman olunacağını vurgulama ve moderniteyi biricik hayat tarzı olarak görüp Kur’an ve Sünnetin emrettiği ibadeti yapmayanlara şirin gözükme kompleksi vardır.[8] Şöyle de denebilir; modern dünyada namazsız, hacsız, zekâtsız, cihadsız; dünya sistemiyle rahat uzlaşacak, iddiası olmayan, hayata müdahale etmeyen, batı hâkimiyetine ses çıkarmayan bir din hedeflenmektedir. “Bilinmeli ki gerçek imana; farzları yerine getirerek, Allah’ın koyduğu kurallara riayet ederek, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetine ittiba ederek ulaşılır. Kim bunları tam olarak yaparsa imanını kemale erdirmiş olur.”[9]Bu çerçevede Yüce Allah (c.c.), kurtuluşun şirksiz salih amel ve imanda olduğunu şu ayetle bildirmiştir: “قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا ” “De ki: ‘Ben ancak sizin gibi bir insanım; şu farkla ki bana ilahınızın bir tek ilah olduğu vahiy ediliyor. Kim Rabbine (rızasına ermiş kâmil bir mü’min olarak) kavuşmayı arzu ediyorsa, salih amel işlesin ve Rabbine ‘ibadet ve itaatte’ hiçbir şekilde (hiçbir varlığı) şirk koşmasın.”[10] Salih amelleri Allah Teâlâ’dan başkasının hoşnutluğunu ve rızasını kazanmak için yapmak şirktir. İçerisine şirk karışan bir amel Allah katında makbul olmaz.

Yüce Allah, tüm peygamberlere; “يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ” “Temiz ve helal şeylerden yiyiniz, salih ameller işleyiniz. Ben sizin yapmış olduğunuz tüm amelleri detaylarına kadar bilirim.”[11]Buyurmak suretiyle hiç kimsenin peygamber de olsa amellerden muaf tutulmadığına vurgu yapmıştır. Detaya girmeden ifade edersek şu ayette belirtildiği üzere peygamberlerde hesaba çekileceklerdir: “فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ ” “Hem kendilerine ilahi vahiy gönderilenleri, hem de (onlara) ilahi vahiyleri/emirleri iletmekle görevli olanları/peygamberleri elbet hesaba çekeceğiz.”[12] Elbette peygamberlerin hesaba çekilmesinden dinin tebliğinin ikrarını anlamalıyız. Fakat bu ayetten de anlaşıldığı üzere insanlardan dinî tekliflerin ve amellerin kaldırıldığına inanmak küfürdür. Bu konuda ulema icma etmiştir. Şerî teklifler denilen “emanet”e[13] riayetin imanı desteklediğine ve takviye ettiğine Hz. Peygamber (s.a.v.) şu buyruğu ile işaret etmiştir: “Emanete (şerî tekliflere) riayet etmeyenin imanı yoktur.”[14]Hak dinin özüne müdahale ederek bir şeyler katmak nasıl ki dinde aşırı gitmekse, dinin içini boşaltıp amelleri yok saymak da bir başka aşırılıktır. Bu bağlamda Allah (c.c.), Yahudi ve Hıristiyanları uyarmış[15] ve Hz. Muhammed (s.a.v.) de aynı tehlikeye karşı ümmetinin dikkatini şu hadisle çekmiştir. “Sizi dininizde aşırı gitmekten sakındırırım. Çünkü sizden önceki ümmetler dinlerinde aşırılık (ya ekleme yapmak veya tamamen boş vermek) nedeniyle helâk olmuşlardır.”[16] Hadisin anlam alanına göre, dinin içini boşaltmak ne kadar yanlış ve kötü ise, din içerisine eklemeler yaparak bidat ve hurafelerle doldurmak da o kadar yanlış ve kötüdür. Mürcie denilen ve modern versiyonuyla yeniden kurgulanan, amellerin yapılmasını önemsemeyen ekol de bu anlamda dinde tam bir aşırılıktır. İman ettikten sonra amelleri yapmamanın imana zarar vermeyeceğini savunan bu düşünce, ideolojileri ya pratik hâle getirerek veya amelsizliği onayarak sapıklığı meşrulaştırmak istemektedir. Modern Mürcie ekolü, özellikle halkı Müslüman ülkelerdeki seküler kesime karşı kompleksli yaklaşan araştırmacıların gündemde tuttuğu yeni bir dindir.

İnandım deyip sonra da denenmeden[17]; imanın gereği olan salih ameller icra edilmeden, ne emanete layık olunup sosyal değişime zemin hazırlanır ne de uhrevi kurtuluş olur. Mevzu ile alakalı olarak İbn-i Abbas da (ö. 68 / 687); “Kim La ilahe illallah der ve Hz. Muhammed’in (s.a.v.) getirdiği ile amel ederse ancak kurtuluşa erebilir.”[18]Demiştir. Kelime-i tevhidin cenneti açan anahtar olmasında bir şüphe yoktur ama bu anahtarın dişleri vardır ki onlar, salih amellerdir. Bu dişleri sıralarsak; gıybet ve yalandan uzak bir lisan, hile ve hıyanetten arınmış gönül, haram ve şüphelilerle beslenmeyen mide, bidat ve hevanın olmadığı salih amellerdir.”[19] İnsanı cennete girdirecek olan farzların tamamı kelime-i tevhidin hakkıdır.[20] Bu farzlar eda edilmedikçe kurtuluş gerçekleşmez. Birçok İslâm âlimi farzları kasten terk etmenin insanı küfre götüreceğine dair görüşler beyan etmişlerdir. Resulullah (s.a.v.), Muaz b.Cebel’e (ö. 17 / 638) bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Bu tavsiyelerin ilki imanla alakalı, diğerleri ise amelî konulardır. Hadis şöyledir: “Ey Muaz! Öldürülsen de, yakılsan da sakın Allah’a (c.c.) hiçbir varlığı şirk koşma, anne ve babana isyan etme, bilerek namazı terk etme, içki içme, günahlardan uzak dur, cihattan kaçma, ailene gerekli harcamalarda bulun…”[21] Resulullah bu tavsiyesiyle salih amellerden bir kısmını sayarak kavrama açıklık getirmiştir. Salih amellerden bazıları Müslümanların zaman içerisindeki konumlarına göre daha da öncelenir. Bizim kanaatimize göre bu zamanın en salih ameli diğer muhkem farzları terk etmemek kaydıyla cihattır. Yaşadığımız hayatın içerisinde ümmeti kuşatan kötülüklere; itikadi ve ahlaki fesada karşı toplumsal çözüm üretmektir. Müslümanların çocuklarını ideolojilerin kucağına atarak irtidat ettirmemek için İslâm’ın dünya görüşünü uygulanabilir siyasal proje olarak ortaya koymaktır. Müslümanların ihtiyaç haritasına göre bunların sayısını artırabiliriz.

Yüce Allah, amelleri kullarının güçleri dâhilinde emretmiştir. Onların kaldıramayacağı davranışları teklif etmediği gibi[22]“Dinde zorluk da yüklememiştir.”[23]Hz. Peygamber’in (s.a.v.) buyurduğu gibi; “Din kolaylıktır. Dine kimse galip gelemez. Günahlardan kaçının, salih amellerle Allah’a (c.c.) yaklaşın, müjdeleyin, sabah ve akşamları O’nun yolunda yürüyerek (cihada çıkarak) Cenab-ı Allah’tan yardım isteyin.”[24] Yüce Allah (c.c.), bütün bu salih amellere kat kat sevap vereceğini buyurmuş[25] ve Resulullah (s.a.v.) da bu hususu şöyle tefsir etmiştir: “Sizden birinizin İslâm’ı yaşaması güzel olursa; Allah (c.c.), yaptığı her iyi amele on katından yedi yüz katına kadar sevap verir.”[26]Tüm bunlara rağmen ameller konusunda ideal olan devamlılıktır. Amelleri kesintiye uğratıp biraz yapıp sonra tamamen terk etmek doğru bir davranış değildir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.) de bu konuya bir olay üzerine şöyle değinmiştir: “Bir gün Resulullah (s.a.v.), Hz. Aişe’nin (ö. 58 / 677) yanına gelmiş ve yanında bir hanım görmüş, Hz. Aişe (r.) o hanımdan (övgüyle) bahsetmiş ve geceleri uyumayıp namaz kıldığını haber vermiştir. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.v.); ‘Bu hususta dikkatli olun. Gücünüzün yeteceği şeyleri yapın. Allah’a (c.c.) yemin ederim ki siz ibadetten usanmadıkça Allah Teâlâ (karşılık vermekten) usanmaz. Az da olsa Allah (c.c.) ibadetin devamlı olanını sever.”[27] Özellikle nafilelere dalarak aileyi ve çocukları ihmâl etmek, eşlerin karşılıklı görevlerini yapamaması ilerde tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu anlamda itidalli olmak her zaman en doğru olandır. Hatta Peygamber Efendimiz, gece ibadetlerine yoğunlaşarak aile bireylerini ihmâl eden bazı arkadaşlarını uyarmış ve dinde ruhbanlaşmayı şiddetle yasaklamıştır.

       Kur’an-ı Kerim’de sıkça vurgulanan ve emir tekrarı yapılan “salih amel” kavramının izahını yine Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber (s.a.v.) yapmıştır. İslâm âlimleri de naslardan hareketle; Hz. Peygamber’in (s.a.v.) örnek alınmadığı, niyetin olmadığı ve yalnızca Allah Teâlâ’nın rızasının gözetilmediği amelleri salih amel olarak değerlendirmemişlerdir.[28] Eğer böyle bir ölçü konulmamış olsaydı, insanlar hevalarını önceleyerek İslâm’ın ibadetle ilgili uygulamalarını yürürlükten kaldırabilirler veya ümmetin üzerinde Resulullah’tan (s.a.v.) tevarüs ederek oluşturduğu icmayı ve yaşayan sünneti yok edebilirlerdi. İbadetler halkası; cihat, namaz, zekât, infak, oruç, hac ve tüm ahlaki davranışları içermektedir. Dayanaklarını vahiyden alan ve Allah’ın rızasının gözetildiği sosyal, siyasi, iktisadi ve hukuki eylemlerimiz de ibadet kapsamındadır. Hepsi salih amel içerisinde zikredilen bu amellerden ayrı olarak, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Kur’an-ı Kerim’den alıp hayatının genişlik alanına yansıttığı davranışlar da salih ameldir. Yolda insanlara sıkıntı veren bir şeyi kaldırmaktan tutun da “Bir mü’mine güler yüz gösterme”[29]ye kadar salih amelin alanını geniş tutan Resullullah (s.a.v.), “Yapılan her iyiliği sadaka”[30] olarak değerlendirmiş ve ümmetini güzel davranışlara yönlendirmiştir. Kişi, “takva” denilen iradeye bağlı üstünlük konumuna, ancak yaptıklarında Allah’ın (c.c.) rızasını gözetmek, yalnızca O’nun için yapmak ve niyetinde O’nun hoşnutluğunu kazanıp İslâm’ın onay vermediği eylemlerden uzak durmakla ulaşabilir. Bu üstün duruma ancak benliği O’nun yolunda feda etmekle varılabilir.

Salih amellerin referanslarını sünnetten alması oldukça önemlidir. Şayet sünnet ibadetlerin şeklini izah etmeseydi bazı kimseler kelimelere literal anlamlar yüklemek suretiyle ibadetleri buharlaştırabilirlerdi. Mesela salatı/namazı dua, zekâtı arınma, orucu susma vb. anlamlandırarak bir sapkınlık ortaya koyabilirlerdi. Namaz kılarken, hac yaparken Müslümanlardan, mutlaka kendisinin örnek alınmasını isteyen Resulullah aynı tebyin (kapalılıkları açıklama) vasfıyla kapalılıkları/mücmeli açtığı gibi, temsil vasfıyla da amellerin pratiklerini bize öğretmiştir. Aynı zamanda sünnet sayesinde İslâm dünyasında bir vahdet meydana gelmiştir.

Salih amellerin sonuçlarıyla ilgili mezheplerin görüşlerini Kelam uleması yeterince açıklamıştır. Burada bunların tekrarını yapmamakla beraber şu iki hususu belirtmekte fayda görüyoruz. Birincisi; salih ameller insanı manen yüceltir ve varlığına bir anlam kazandırır. Bu anlam sayesinde ruhi gelişim ve değişimi yaşayan insan, ilahi emanete layık hâle gelir. Salih amelleri hakkıyla yerine getiren bu insanlar, ilahi lütufların nüzulüne vesile olurlar. İkinci olarak da; salih amelleri gereği gibi yapan mü’minler bilmeli ki takva ile Allah’a Müslümanca kavuşma arasında bir ilgi vardır. “Yaptığı salih amellerle sevinen mü’minin”[31] Allah’ın (c.c.) huzuruna Müslüman olarak varması salih amellere verilecek en büyük ödüldür. Yüce Allah (c.c.), bu ödülü kazanmanın yolunu bizlere şöyle bildirmiştir: “İman edip (imanlarının gereği olarak) salih amel işleyenlerin, birbirine hakkı ve sabrı tavsiye edenlerin dışında insan(lar) ziyandadır.”[32]

[1] İbni Hanbel, Müsned, VI / 61.

[2] Hicr 15 / 99.

[3] Taberî, Câmiu’l-Beyân, IV / 554; Sâbûni, Et-Tefsir’ü-l Vâdıh’u-l Müyesser, s. 651.

[4] İbni Hemmam, Musannef, h. no: 4746, III / 50; Müslim, es’Sahih, 50, h. no: 2820, III / 2172; Heysemî, Mecmau’z Zevaid, II / 271.

[5]Salih amel kavramı Kur’anî bir kavramdır. Tefsirini Kur’an ve sünnet yapmıştır. Buna göre tüm ibadetler salih amel kavramının içerisinde olduğu gibi, şeriatın ve aklın maruf gördüğü söz ve davranışlarda salih amelden sayılır. Bu kavramı indirgemeci ve daraltıcı bir üslupla sadece “barışa hizmet” diye anlamlandırmak köksüz ve ilmi olmayan bir yaklaşımdır. Salih amelleri boşa çıkararak neo-irca yolu denenmek ve yeniden diriiltilmek istenmiştir. (Bak: Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an-ı Kerim Meali.)

[6] Bak: Bakara 2/143.

[7] İbni Hanbel, Müsned, II / 285; İbni Hanbel, Kitâbü’s-Sünne, h. no: 1168, s. 214.

[8] Günümüzde bazı ilahiyat öğretim üyeleri İmam Ebu Hanife’nin ve İmam Maturîdî!nin de Mürcie mezhebinden oldu…